2019’daki Venedik Bienali’nin başlığı “May you live in interesting times”tı (İlginç vakitlerde yaşayasın). Kehanet ziyadesiyle tuttu, o bienalin kapanışından 5-6 ay sonra pandemi geldi, Covid-19 dünyanın dört bir yanında dehşet rüzgârları estirip milyonlarca can aldı. İklim değişikliğinin artık geri dönülemez bir kademeye gelmesi, Ukrayna’daki beklenmedik savaş derken Batı’nın dünyaya empoze ettiği sistemin çökmekte olduğu gözler önüne serildi.
59. Venedik Bienali, pandemi nedeniyle bir yıl ertelenerek geçtiğimiz nisanda açıldı, kasım sonuna kadar sürecek. Bienalin daha evvel bayan küratörleri olmuştu, fakat birinci defa konut sahibi İtalya’dan bir bayan küratöre, Cecilia Alemani’ye teslim edildi. Alemani de uzun yıllar belleklerden silinmeyecek mert bir adım atarak yüzde 90’ını bayan sanatkarların oluşturduğu tarihi bir bienal yaptı.
Cecilia Alemani
213 SANATKARDAN YALNIZCA 21’İ ERKEK
Bienalin ana yerleri Giardini ve Arsenale’yi gezerken gözlerime inanamadım. Oysaki adını-sanını duymadığımız ne çok sanatçı bayan varmış. Geçen yüzyılda yaşamış, çoktan ölmüş, gün yüzüne çıkamamış sanatçı bayanların, 30’lu yaşlarındaki gencecik günümüz sanatkarlarıyla tıpkı yerde, bitişik duvarlarda buluşması ve yapıtlarının birbirleriyle konuşması çok manalıydı. Bienale katılan 213 sanatkarın yalnızca 21’i erkek; Francis Allis’in Belçika Pavyonu’ndaki görkemli işinin dışında gözüme çarpan erkek olmadı.
Kadınların domine ettiği bir ortamın rengârenk olmaması mümkün mü? Bu bienal nitekim allı-pullu, kırmızılı-yeşilli, oldukça büyü ve sihir, biraz efsane derken pandemiyle geçen karamsar iki yıla inat optimist ve sevinçli. Esasen Alemani de bir röportajında “küresel ısınmaya karşın ben sanatın alternatif kainatlar yaratma kapasitesinin altını çizmek ve varoluşun yeni şartlarını kutlayan, optimist bir bienal yapmak istedim” diyor.
Bu yılki bienalin başlığı, sürrealist sanatçı Leonora Carrington’un (1917-2011) masal kitabından: “The Milk of Dreams” (Düşlerin Sütü). Alemani kavramsal çerçeveyi çizerken Carrington’un çocuklar için yazdığı masallarda olduğu üzere hayal gücünü ön plana çıkarmak istemiş. O denli bir dünya ki herşey değişip dönüşebilir, büsbütün öbür bir şey yahut öbür bir kişi olabilir. Biz bienali gezmeden evvel Peggy Guggenheim’ın Venedik’teki müzesinde bienalle eşzamanlı açılan sürrealizm standına gittik ve Max Ernst, Andre Breton, Salvador Kısmı, Giorgio de Chirico üzere dünyaca ünlü sürrealist ressamların tanıdık tablolarıyla kendimizi bienale hazırladık. Böylelikle bienaldeki sürrealist yaklaşıma da daha derinden nüfuz edebildik.
KIYIDA-KÖŞEDE KALMIŞ LOKAL KÜLTÜRLER
Bu bienalde karşılaştığımız sanat, geçmiş bienallerden oldukça farklıydı. Örneğin yapıtların yanında yer alan sanatkarlarla ilgili bilgilerde birçoklarının birebir vakitte öğretmen, şair ya da muharrir olduğunu okuduk. Anlaşılan yerelde isim yapmış, öncü rol oynamış kadınlardı bunlar. Kimisi fakir ülkelerden, kimisi Batı’da kıyıda-köşede kalmış lokal kültürlerden gelenlerin sanat diye ortaya koydukları üretimleri, kullandıkları materyalleri, seçtikleri renkleri ilgiyle izledik. Afrika’dan Kuzey Avrupa’nın fakir mahallelerine çocukların patlak bir otomobil lastiği ya da ortalıkta dolaşan sümüklüböceklerle ne kadar yaratıcı oyunlar oynayıp memnun oldukları görüntülerden güç ayrıldık.
Bugüne kadar sanatta ihmal edilen bayanların, dışlanan mahallî kümelerin, eşcinseller, trans bireyler, engelli ve siyahi sanatçı bayanların yer aldığı 192 sanatçı! Ve sonuç olarak büyük sürprizlerle dolu, manevî ve efsanevi olana ilginin ağır olduğu, geçmiş bienallere hiç benzemeyen eserler gördük, sanatkarlar tanıdık. Ve açıkçası şimdiden gelecek bienali merak etmeye başladık.
FÜSUN ONUR’UN MASAL DÜNYASI
Arsenale’deki Türkiye Pavyonu’nda yeni ve kavramsal sanatın öncülerinden Füsun Onur’un “Evvel vakit içinde…” başlıklı standı de tam bir düşler alemiydi ve bienalin ana temasıyla dayanılmaz ahenk içindeydi.
“Evvel vakit içinde…” insanların yol açtığı ve gezegenin geleceğini tehdit eden insan odaklı idare anlayışına karşı birleşerek uğraş eden bir küme fareyle kedinin hikayesini anlatıyor. Onur’un metal telleri eğip bükerek yaptığı pinpon topu başlı figürler, sıkıntıya birlikte tahlil ararken dans ediyor, müzik yapıyor, seyahat ediyor, âşık oluyor. Onur’un minimalist yaklaşımla yarattığı minyatür bir masal dünyası.
Bu bienal, bilhassa Batı dünyasına, artık alışılagelmiş kalıpların dışına çıkılması gerektiği iletisini veriyor. Umarız ileti alınmıştır.