Bu bahiste maddelerin ne dediğini incelemeden evvel, algıda karışıklık yaratan göçmen, mülteci ve sığınmacı kavramlarının neler olduğuna yine bakmakta yarar var:
Göçmen temel olarak, zulme uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu için değil ama ekonomik nedenlerle ülkesinden ayrılan bireyler olarak tanımlanabilir.
“Sığınmacı”(asylum-seeker) terimi ise mülteci statüsü almaya yönelik başvurusu bulunan ancak bu başvurusu, şimdi karara bağlanmamış bireyler için kullanılmaktadır.
Hukuki manada mültecilik tarifinin ne olduğuna bakıldığında ise, temel kontrat olan 1951 Cenevre Sözleşmesi’nin 1A. unsurunun ikinci paragrafına nazaran:
1 Ocak 1951’den evvel Avrupa’da meydana gelen olaylar sonucunda ve ırkı, dini, tabiiyeti, belirli bir toplumsal kümeye mensubiyeti yahut siyasi fikirleri yüzünden, zulme uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu için vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan ve bu ülkenin müdafaasından yararlanamayan ya da kelam konusu endişe nedeniyle yararlanmak istemeyen; veya tabiiyeti yoksa ve bu tıp olaylar sonucu evvelden yaşadığı ikamet ülkesinin dışında bulunan, oraya dönemeyen yahut kelam konusu endişe nedeniyle dönmek istemeyen her şahıs… Bir yabancıya mülteci statüsünün tanınması için üstte sayılan bu beş ögeye ait bir tehlike halinin bulunması, zulme uğrayacağından korkması, zulüm kaygısının haklı olması ve ülkesinin dışında bulunması gerekir.
ŞARTLI MÜLTECİLİK
Türkiye’nin 1951 Sözleşmesi’ni coğrafik kısıtlama ile uyguluyor olması nedeniyle Türkiye, Avrupa dışından gelen şahıslara, “mülteci” (refugee) statüsü tanımamaktadır. Bunun yerine Kontrat kararlarına nazaran mülteci statüsü kriterlerini taşıyan lakin Avrupa’dan gelmeyen bireyleri “şartlı mülteci” (conditional refugee) olarak tanımlamaktadır.
Türkiye’de İltica Hukuku alanında birinci yasal düzenleme 4 Nisan 2013 tarihinde kabul edilen 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK). Kanunla birlikte yapılan en değerli değişikliklerden biri sığınmacı kavramı yerine “şartlı mülteci” kavramı getirilmiş olmasıdır.
DÖRT FARKLI STATÜ
YUKK memleketler arası müdafaayı “mülteci”, “şartlı mülteci” ve “ikincil koruma” statüleri olarak üçe ayırmakta fakat ardından “geçici koruma” durumunu da ekleyerek kategorileri aslında dörde yükseltmektedir. Buna göre
Şartlı mülteci, Avrupa ülkeleri dışında meydana gelen olaylar sebebiyle, ırkı, dini, tabiiyeti, muhakkak bir toplumsal kümeye mensubiyeti yahut siyasi fikirlerinden ötürü haklı zulüm korkusu yaşayan kişidir.
İkincil Muhafaza Statüsü ise, mülteci veyahut koşullu mülteci kapsamında değerlendirilemeyecek lakin menşe ülkesine yahut ikamet ülkesine geri gönderildiği takdirde vefat cezasına mahkum olacak yahut mevt cezası infaz edilecek, azaba, insanlık dışı ya da onur kırıcı ceza yahut muameleye maruz kalacak, memleketler arası yahut ülke genelindeki silahlı çatışma durumlarında ayırım gözetmeyecek şiddet hareketleri yüzünden şahsına yönelik önemli tehditle karşılaşacak olması nedeniyle, menşe ülkesinin yahut ikamet ülkesinin muhafazasından yararlanamayan yahut yararlanmak istemeyen yabancı yahut vatansız şahıslara sağlanan bir statü olarak düzenlenmiştir.
Geçici Koruma, ülkesinden ayrılmaya zorlanmış, ayrıldığı ülkeye geri dönemeyen, acil ve süreksiz muhafaza bulmak gayesiyle kitlesel olarak Türkiye sonlarına gelen yahut hudutları geçen yabancılara sağlanabilecek muhafazadır.
BAŞTA ‘MİSAFİR’ SONRA ‘ZORUNLU GÖÇMEN’
Suriyeliler Türkiye’ye, ülkelerinde yaşanan iç savaş nedeniyle acil bir tedbir olarak sığınma gayesiyle gelmişlerdir. Türkiye birinci etapta kısa müddetli olacağı öngörülen bu süreksiz durum için gerekli acil önlemleri almış, yetkililer tarafından “misafir” olarak tanımlanan Suriyelilerin barınak, yiyecek, hijyen üzere temel muhtaçlıkları sağlanmıştır. Suriyelilerin türel statüsünün ve ardından de Suriyelilere yasal olarak sağlanacak muhafazanın tipinin tespit edilmesi gerekmektedir. Bu tespit için kavramsal olarak akla gelebilecek statü “zorunlu göçmen” (forced migrant) yahut “yerinden edilmiş kişi” (displaced person) statüsüdür.
Zorunlu göçmen; doğal hayat alanlarından gayriiradi bir nedenle koparılan şahıslar olarak tanımlanabilir. Zarurî göç süreçlerinin gerisinde yatan sebeplere bakıldığında savaşlar, çatışmalar, insan hakkı ihlalleri, kısıtlayıcı ve baskıcı rejimler, tabiat ortamında gözlemlenen bozulmaların (iklim değişikliği, erozyon, çölleşme, buzulların erimesi gibi) kelam konusu süreçleri tetikleyen ana sebepler olduğu görülüyor.
Yerinden edilmiş kişi tabiri daha çok bulundukları ülke hudutları içerisinde çeşitli ekonomik, toplumsal veya çevresel faktörlere bağlı olarak yer değiştirmek zorunda kalmış insanları tanımlamak için kullanılmaktadır.
TÜRKİYE’DEKİ SURİYELİLERİN STATÜSÜ
Hem kimi akademik çalışmalarda, hem de yetkililer tarafından Türkiye’de bulunan Suriyeliler için “mülteci” kavramı kullanılıyor. YUKK ise 1994 Yönetmeliği’nde sığınmacı olarak tabir edilen Avrupa dışından gelen mültecilik kriterlerini taşıyan bireylere ait olarak “şartlı mülteci” kavramını kullanmaktadır. Buna nazaran “ülke genelindeki silahlı çatışma durumlarında, ayrım gözetmeyen şiddet hareketleri nedeniyle şahsına yönelik önemli tehditle karşılaşacak” şahıslara “ikincil koruma” (subsidiary protection) verileceğini karara bağlamaktadır.
NEDİR BU SÜREKSİZ KORUMA
İltica Hukukunda görece yeni bir kavram olarak tanımlanabilecek “geçici koruma” (temporary protection) kavramı öngörülemeyen ve çabuk nitelikteki bir durum sebebiyle baş gösteren acil akınlar sonucunda göç etmek zorunda kalan şahısların korunmasını sağlamak üzere geliştirilmiş bir statüyü söz etmektedir. Maksadı bu şahısların hemen inançlı bir ortama yerleştirilmelerini sağlamak ve başta geri gönderilmeme unsuru olmak üzere temel insan haklarını garanti altına almaktır.
GEÇİCİ MÜDAFAA STATÜSÜNÜN SAĞLADIĞI HAKLAR
1951 Cenevre Kontratı mültecilere geri gönderme yasağı yanında pek çok toplumsal ve ekonomik hak sağlamaktadır. Bu haklar çoğunlukla vatandaşlar tarafından da kullanılan mülkiyet, çalışma, ikamet, eğitim ve toplumsal güvenlik üzere haklardır. Lakin süreksiz korunanlar bakımından kapsamın ne biçimde belirleneceğine karar verilmesi gerekmektedir. Bosna Hersek ve Kosova’daki krizler sonrası yaşanan süreçte, Avrupa Birliği üye devletleri bu kapsamı Cenevre Sözleşmesi’nden bağımsız olarak değerlendirmeyi tercih etmişler, daima oturma müsaadesi verilmesinden kaçındıkları üzere, bu şahıslara toplumsal ve ekonomik haklar sağlamak konusunda rastgele bir memleketler arası yükümlülük altına da girmemişlerdir. Bu manada devletlerin bu şahıslara hak tanıma konusunda geniş bir takdir hakları bulunduğu kıymetlendirilebilir.
İnsani bir bakış açısıyla bakıldığında süreksiz müdafaa statüsünün Cenevre Sözleşmesi’nin mültecilere tanıdığı haklar olan sıhhat hizmetlerinden faydalanma hakkı, çalışma hakkı, aile birleşmesi hakkı ve eğitim hakkı üzere hakların süreksiz korunanlara da tanınması gerektiği söylenebilir. Fakat kitlesel göç hallerinde gerek sayının çok olması gerekse bu akının çok kısa bir vakitte gerçekleşmesi nedeniyle entegrasyonun sağlanması hem maddi hem de toplumsal ve kültürel alanlarda çok önemli ıstırap teşkil etmektedir.
MÜLTECİLERE TANINAN HAKLAR
1951 Cenevre Kontratı mültecilere geri gönderme yasağı yanında pek çok toplumsal ve ekonomik hak sağlamaktadır:
-Din özgürlüğü (madde 4)
-Medeni haklardan yararlanma özgürlüğü (madde 12)
-Menkul ve gayrimenkul edinme hakkı (madde 13)
-Fikri ve sınai mülkiyet hakkı (madde 14)
-Dernek hakları (madde 15)
-Mahkemelerde taraf olma hakkı (madde 16)
-Çalışma hakkı (madde 17)
-Tarım, sanayi, sanat ve ticaret alanlarında iş yeri açma ve şirket kurma hakkı (madde 18)
-İhtisas mesleğini icra etmek hakkı (madde 19)
-Vesika (karne) hakkı (madde 20),
-Mesken edinme hakkı (madde 21)
-Eğitim hakkı (madde 22),
-Sosyal yardım hakkı (madde 23),
-Sosyal sigorta ve çalışma mevzuatından yararlanma hakkı (madde 24).
Cenevre Sözleşmesi’nin mültecilere tanıdığı haklar olan sıhhat hizmetlerinden faydalanma hakkı, çalışma hakkı, aile birleşmesi hakkı ve eğitim hakkı üzere hakların süreksiz korunanlara da tanınması gerektiği söylenebilir. Fakat kitlesel göç hallerinde gerek sayının çok olması gerekse bu akının çok kısa bir vakitte gerçekleşmesi nedeniyle entegrasyonun sağlanması vakit alabilir.
Uluslararası hukuk bakımından ve daha geniş bir perspektite bakıldığında, mültecilik statüsünün tabiatı gereği birinci olarak tanınması gereken hak inançlı sığınma hakkıdır. Mültecilere sağlanan memleketler arası müdafaa bağlamında ise, birçok vakit birinci etapta tehlikenin bulunduğu bölgeden uzaklaşarak, inançlı bir bölgeye giriş yapma, öteki bir tabirle fizikî güvenlik olarak söz edilebilecek bu haktan çok daha kapsamlı bir hakkı söz etmektedir.
Geçici müdafaa bakımından hangi hakların tanınması gerektiği konusunda ise en yol gösterici metin hiç elbet ‘AB Süreksiz Müdafaa Yönergesi’ olacaktır. Buna nazaran, süreksiz müdafaa uygulanırken “devletlerin, temel hak ve özgürlüklere ve geri göndermeme konusundaki yükümlülüklere hürmet içinde hareket edecekleri” belirtilmektedir.
AVRUPA BİRLİĞİ NE DİYOR
AB Süreksiz Müdafaa Yönergesi’nde belirtilen bu haklar ışığında, Türkiye’de bulunan Suriyeli süreksiz korunanlara ait haklar ise “Geçici Muhafaza Yönetmeliği”nde düzenlenmiş bulunmaktadır.
Yönetmelik’in 6. kısmı “Geçici Korunanlara Sağlanacak Hizmetler” başlığı altında Suriyeli süreksiz korunanlara Türkiye devletinin sağlayacağı hizmetleri düzenlemektedir. Kısımdaki birinci husus olan 26. unsur metnine bakıldığında “Bu Yönetmelik kapsamındaki yabancılara; sıhhat, eğitim, iş piyasasına erişim, toplumsal yardım ve hizmetler ile tercümanlık ve gibisi hizmetler sağlanabilir” sözleri göze çarpmaktadır. Unsur metninde sayılan bu hizmetlerin mecburî olarak düzenlenmediği, devlete takdir hakkı tanındığı söylenebilir. Unsur metninde “haklar” yerine sunulacak “hizmetler”den bahsedilmesi niyete daha uygun olmuştur. Hakikaten bilhassa sayının çokluğu dikkate alındığında mutlak haklar sağlamak devlet açısından mümkün olmayabilecektir.
(Kaynak: Türkiye’deki Suriyelilerin Hukuksal Durumu, İbrahim Kaya – Esra Yılmaz Eren, SETA)
Gözde Sula Kadıoğlu