“Ordu Bölgesi Klasik Noel Şarkısı” üzere bir tabir ile birinci karşılaştığımızda aklımızda bir ıssızlık oluşuyor, kuşkusuz. Bu ıssızlık, artta bunun pekala mümkün olduğunu biliyor olmamız ile bu gerçekliğin imge dünyamızdan bütünüyle çıkmış olmasından oluşan sembolik bir tansiyonun sözü.
Biliyoruz lakin imgelemekte zorlanıyoruz. Issızlık, tam da bu.
Rum, Ermeni mirasından kendi direnme alanlarını oluşturabilmiş, inkar ve imhaya karşı koyabilmiş ya da pragmatik nedenlerle hakim kültürün sembolik ya da turistik bağlamda müsaade verdiği yapılar, bölgeler, isimler, anlatılar var. Fakat bilhassa kimi miraslar, üstüne beton dökülmüşçesine ve bir daha toplumsal hissin ön alanına gelemeyecek formda toplumsal bilinçdışına sürülmüş durumdalar. Buralarda imgelemi kaybetmiş durumdayız. Toplumsal mirasın yok oluşunda özel bir etaptır, bu.
Söz gelimi, Sungurlu’ya atanan ilk belediye başkanı olan Gregoryan Efendi’nin Haygazian Koleji’nin kapısında çocuğunun elinden tutarak birlikte meskene koyuldukları, o sırada ağaçtan önlerine düşen bir elmayı alıp inceledikleri bir sahnenin gözümüzün önüne gelmesi epey zordur.
Ya da devrin Rus valisi Viktor Franki’nin Ardahan Rumlarından oluşan bir heyeti bir Gürcü kilisesinde kabul ettiği bir hikaye girişi düşünmek kolay değildir.
Öyle ki, direnen ya da pragmatik nedenlerle varlıklarına müsaade verilen kültürel varlıkların, kendi sembolik bütünlüklerinden koparılması kültürel tekrar yaratımın önünde ruhsal bir pürüz kuruyor. Buna “belleksizleştirme” demek elbette doğruysa da, belleksizleştirme bir negatif izah olarak ruhumuzda soğuyup ilgili varlığın kendi içinde saklanmış ve kışkırtabileceği hislerden uzaklaşmamıza neden olabiliyor ve toplumsal bilinçdışını kapatan öbür bir kapı haline gelebiliyor. Bu yüzden, travmayı sırtına alan kimi kavramların tahminen de kaçınılmaz olarak rasyonel bir duyarsızlaşma ile sonuçlandığını yaratıcı bir yerden fark etmeye gereksinimimiz var.
Belleksizleştirmeyi salt bir politik gerçeklik olarak yaşamamız, bir yerde bu belleğin çağrışımları ile buluşma bahtı bulabildiğimizde, belleğin silik ard alanlarındaki toplumsal histen uzak kalmamıza neden olabiliyor. Nihayetinde, kültürel mirasın teknik bilgileri ile trajik, acı insan kıssaları ortasında bir yerde kalıyoruz.
Tüm yaşanmışlıklar, gerçeklerin yanında, kendi periyotlarının ve akabinde akan tarihin hayal ve fantezileri ile varlar. Yok oluşu önlemek elbette politik bir mevzu ve tarihin gerçek kısmına sahip çıkmakla, hakikatin peşine düşmekle, öncelikle mirası gerçeğin yanında teminata alarak mümkün.
Ama toplumlar ruhsal yapılardır ve toplumsal bilinçdışı- toplumsal travma- bastırma örüntüleri lakin gerçekliğin fantazilerle tekrar üretilmesi ile aralanabilir öbür yandan.
İnkar ve imhaya maruz kalan toplumsal varlıkların korunması için gösterilen uğraşta, eksik kaldığımız bir öteki husus buralarda olabilir mi? Elbette evvel Komitas’ın hayatı senaryolaştırılacaktır lakin Komitas’ın eksende olduğu bir kurmaca düşünmek ruhsal alana denk düşen diğer bir toplumsal müdafaa ve sağaltım imkanı sağlamaz mı? Elbette, yakın vakitte Fatsa Gaga Gölü’nde su altında kalıntılarına ulaşılan kilisenin hakikat tabanında korunması önceliklidir lakin bu kilise bir tragedyanın yine üretimine bahis olamaz mı?
1853 Hypapante Rum Ortodoks Kilisesi ve Psomiadis Okulu Bir kaç yıl evvel, Larissa Çocuk Korosu’nun repertuarında bir Ordu bölgesi klasik noel müziği ile karşılaştığımda bir yöre insanı olarak bunun bana dahi şaşırtan gelmesi belleksizleştirmenin fantezi alanımızdaki tahribatı ile ilgili. Türk-İslam tahakkümü Trabzon’da Ordu’ya nazaran çok daha aktif olsa da, bu birebir vakitte Trabzon’daki kültürel mirasın imgelem alanındaki direnç kapasitesini de gösteriyor. Bu bağlamda hakim kültürün hafıza imhasında çok başarılı olduğu Ordu’ya has bir klasik noel müziğinin olması, bugün nereye yerleşeceğini bilemeyen daha süprizli bir armağan. Bu yüzden çok sesli bir kilise müziği olarak kulağımda canlanan ve aktüel Ordu klasik müziği ile yan yana düşününce alışık da gelmeyen bu armonik motifi, bizde bıraktığı bu şaşkınlıktan çıkarak, tam da imgelemekte zorlandığımız yerden, üstüne dökülen betonun altına bir sarmaşık uzatarak çekip çıkarmak istedim.
Zira, antik Yunanca’ya en yakın lehçe olduğu söylenen Romeyika lisanındaki bu yapıtın vaktinde seslendirildiği kiliselerin bir kısmı bugün Ordu bölgesinde pragmatizm-belleksizleştirme ranjında bir yerde gözümüzün önündeler. Ancak bu kiliselerin içinde Ordu’ya has bir noel müziğinin söyleniyor olması çok anlaşılır olduğu halde, fantazinin ve tarihi hakikate dair dileğin kaybı nedeniyle bir yerde hala bir boşlukta sallanıyor.
Oysa fanteziyi ve estetik tekrar yaratımı kışkırtacak anlatılar var, mesela 1811 de Fransız seyyah Rotiers, Ordu’nun güneyindeki dağın zirvesinde korint başlıklarıyla çok yeterli korunmuş tapınak-kilise sütunlarını gizemli halde anlatır, Karadenizli müzikolog ve gezgin Minas Bijikan, Farmadenos deresinin yanında yüksekten limanı seyreden bir kiliseden sözeder.
Yason Burnu ve Kilisesi fotoğrafları (2023 Göksel Yeşilören) 70’lerin öne çıkan devrimcilerinden Fatsalı Ziya Yılmaz anılarında Ordu Hypapante Kilisesi ile ilgili değişik bir anekdot anlatır:
“Biz Ordu’ya gelir gelmez tutukladılar bizi, doğruca cezaevine attılar. Cezaevi de enteresan bir yerdi bu ortada. Eski bir kiliseden bozma, evvelce kilise olduğu duvarlardaki fotoğraflardan anlaşılıyor yalnızca. Mimari çok değişikti, cezaevi alanında bir sürü irili ufaklı ahşap kulübeler vardı. Yer yetmediği için olsa gerek, duvara çakılmış merdivenlerden çıkılan kulübeler vardı, tekrar ahşaptan. İstif biçiminde yani. Her taraf su, rutubet. Ama cezaevinde yatacak yer yok. Mahpuslarda da gariban eksik olmaz, onlar yerde, çamurda sağda solda yatıyor. Bize de konuk bunlar diye, kuş yuvası üzere bir kulübe verdiler. Fikri ile orada sırayla yatmıştık.”
Yine Rotiers, Vona-Fatsa ortasında, fantastik bir burunda yer alan Yason Kilise’sindeki bir anısını anlatır:
“15 Ağustos’ta Assomption Bayramı (Meryem’in göğe yükseliş yıl dönümü) münasebetiyle etrafta oturan tüm Rumlar hatta Ünye’den dahi Yason Burnu’na gelmişlerdi. Burada eski Neptün tapınaklarının ortasında Justunien tarafından inşa edilen kilisenin bir şubesi bulunuyordu ve bu bakire Meryem’e adanmıştı. Bu beşerler karaya ayak bastığımızda bilhassa Rusya’dan geldiğimizi kendileri üzere Ortodoks olduğumuzu öğrendiklerinde, bizi çok yeterli karşıladılar. Papaz seksenli yaşlarda uzun sakallı bir adamdı. Saf ve sakin özelliklere sahip duruşuyla bize ilham verdi. 61 yıldan beri tıpkı yerde bu bayramı kutluyordu. Seromoni esnasında, yüksek bir sesle gökten Rumların ve kutsal kiliselerinin köleliğine bir son verilmesini istedi. Ayinde yalnızca Rumlar vardı. Bunlar özgür olduklarını, dinlerine ve Avrupa unsurlarını bağlı olduklarını tez ediyorlardı. Hâlbuki bu beşerler hala nazik, kırılgan ve zayıf idiler.”
Larissa Korosu repertuarından alıp yine seslendirdiğimiz Ordu/Kotyora Noel Şarkısı’nın bu anlatılarda bahsedilen ve bugün aslında turizm objesi olarak tinsel bağlamını kaybeden kiliselerde bir yerlerde kesinlikle kalan eski yankılarını hissedebilmek, bugün fakat bu mirası hayalci bir yaratıcılığa yatırarak mümkün.
Bu şarkıyı bir hakikati tekrar bildirmek için kaydettik şüphesiz lakin, daha kıymetlisi bu müziğin dürttüğü kültürel çeşitlilik hissinin hayal kapasitemizi kışkırtan bir dinamiğe dönüşmesini isteriz. İsteriz ki, miras istek alanımızda da muhafaza altında olsun.
Çünkü her şey birikir. Mesela 100 yıl evvel bir sardunya yaprağına kıvrılmış bir yağmur damlası kaybolmaz, birikir. Bu müzik Hypapante Kilisesi’nde bir sütun kırığının içinde dönüp duruyor aslında, kulağımızı kırığa dayadığımızda, orada. Yason Kilisesi’nin önündeki kayalıklara çarpan dalgaları dinlediğimizde hiç kuşku yok ki bu ezgiyi işiteceğiz. Problem buna inanmak.
Halkların güzelleştiren tebessümüne…
*Psikoterapist
***Ordu kültür mirası için çok pahalı bir uğraşı ve berrak bir yaklaşımı olan, sayesinde hakikat ve hayale kapılar bulabildiğimiz İtimat Bayar’a teşekkürle.